Năm 1994, Ukraina, Belarus, Kazakhstan đã ký Biên bản ghi nhớ (BBGN) Budapest với Nga, Mỹ, Anh, đồng ý từ bỏ vũ khí hạt nhân để đổi lấy hỗ trợ tài chính và sự bảo vệ của ba cường quốc đó. Đến năm 2001, ba nước này không còn sở hữu vũ khí hạt nhân. Gần đây nhiều người lôi biên bản này ra để lên án Nga và Mỹ đã không tuân thủ các cam kết này. Họ còn nuối tiếc giá như Ukraina không ký. Điều đó có đúng không?
A. BỐI CẢNH LỊCH SỬ
Tính đến khi Liên Xô tan rã, 12/1991, ở Liên Xô chỉ có Nga, Ukraina, Belarus,
Kazakhstan được chính quyền phân bổ giữ vũ khí hạt nhân. Để hiểu tại sao
Ukraina, Belarus, Kazakhstan lại đồng ý từ bỏ vũ khí hạt nhân, cần điểm lại bối
cảnh lịch sử lúc bấy giờ. Liên quan đến BBGN 1994, đã có nhiều động thái [1].
+ Tuyên bố Chủ quyền năm 1990:
Trong nỗ lực giành độc lập cho Ukraina, phong trào đấu tranh giành độc lập cho
Ukraina đã ủng hộ nỗ lực gia nhập Hiệp ước Không Phổ biến Vũ khí Hạt nhân
(NPT). Trong Tuyên bố Chủ quyền ngày 16/7/1990, quốc hội (dự kiến) của nước
CHXHCN Ukraina cam kết ba nguyên tắc phi hạt nhân: “không chấp nhận, sản xuất
hoặc mua vũ khí hạt nhân”.
+ Hiệp định Minsk năm 1991 về Lực lượng Chiến lược:
Với sự tan rã của Liên Xô, Cộng đồng các Quốc gia Độc lập (Ukraina, Belarus,
Kazakhstan và nhiều nước khác) đã ký Hiệp định Minsk vào ngày 30/12/1991, đồng
ý rằng chính phủ Nga sẽ được giao phụ trách tất cả các loại vũ khí hạt nhân. Tổng
thống Nga giữ cặp hạt nhân. Tuy nhiên, chừng nào các loại vũ khí này vẫn còn ở
Belarus, Ukraine và Kazakhstan, thì chính phủ của các quốc gia đó sẽ có quyền
phủ quyết việc sử dụng chúng. Ngày mục tiêu để loại bỏ các loại vũ khí này được
ấn định là cuối năm 1994.
+ Nghị định thư Lisbon 1992:
Ngày 23/5/1992, Nga, Belarus, Ukraina, Kazakhstan và Mỹ đã ký nghị định thư
Lisbon. Trong nghị định thư này, Belarus, Kazakhstan và Ukraina cam kết chấp nhận
NPT với tư cách là các quốc gia không có vũ khí hạt nhân “trong thời gian càng
sớm càng tốt”.
+ Các hiệp ước START:
Hiệp ước START là Hiệp ước Cắt giảm và Hạn chế Vũ khí Tấn công Chiến lược giữa
Nga và Mỹ, trong đó mục tiêu quan trọng nhất là cắt giảm số đầu đạn hạt nhân của
hai nước này. Tính đến nay đã có ba hiệp ước START 1, 2 và 3. Chính nhờ các hiệp
ước START này mà số đầu đạn hạt nhân của hai nước đã cắt giảm đáng kể. Năm
1990, Liên Xô có 10200 đầu đạn hạt nhân, Mỹ có 10500. Tuy nhiên đến trước năm
2018, số đầu đạn hạt nhân của 2 nước nà chỉ còn lần lượt là 1444 và 1350.
START 1 được ký năm 1991, có hiệu lực ngày 5/12/1994. Hiệp ước START 1 đã dẫn đến
BBGN 1994 bởi cả Nga và Mỹ đều không muốn các nước khác sở hữu vũ khí hạt nhân.
+ Biên bản Ghi nhớ Budapest 1994:
Biên bản này cam kết giữa Ukraina, Mỹ, Nga, Anh bao gồm các nguyên tắc đảm bảo
an ninh, chống lại mối đe doạ hoặc sử dụng vũ lực chống lại lãnh thổ và nền độc
lập của Ukraina. Hai biên bản tương tự cũng được ký với Belarus và Kazakhstan.
Dưới áp lực của Mỹ, Anh, Nga, Ukraina, Belarus và Kazakhstan đã phải ký biên bản
này để đổi lấy hỗ trợ tài chính và sự bảo vệ của Mỹ, Anh, Nga. BBGN 1994 chỉ là
một bước trong Hiệp ước START 1 giữa Nga và Mỹ.
+ Tuyên Bố Chung 2009 giữa Nga và Mỹ:
Nga và Mỹ ban hành tuyên bố chung năm 2009 xác nhận rằng đảm bảo an ninh của
Biên bàn Ghi nhớ Budapest vẫn còn có giá trị sau khi hiệp định START I hết hạn
năm 2009.
B. BIÊN BẢN GHI NHỚ BUDAPEST 1994 KHÔNG CÓ GIÁ TRỊ PHÁP LÝ
Nhiều luật gia Việt cuồng nhiệt ủng hộ Ukraina biết thừa rằng các Biên bản ghi
nhớ (Memorandum) có tính pháp lý rất yếu. Ví dụ, tỷ phú Nguyễn Phương Thảo cũng
từng ký BBGN với đại học Oxford về việc tài trợ 150 triệu $ cho trường Linacre
để đổi tên trường này thành tên bà Thảo. Sau đó bà Thảo ngừng việc tài trợ này
nhưng cũng chả sao cả. Trường Oxford không phàn nàn, kiện cáo gì.
Trên Internet có rất nhiều bài giải thích vì sao BBGN 1994 không có tính ràng
buộc pháp lý. Bài viết của giáo sư luật Robert Lawless của Học viện
Westpoint[2] giải thích BBGN 1994 chỉ là “một lời hứa về mặt chính trị” nhưng
không phải là một “thoả thuận quốc tế”, có tính ràng buộc pháp lý. BBGN này
không buộc các bên tham gia ký kết phải có bất kỳ nghĩa vụ nào. Các chuyên viên
bộ ngoại giao Mỹ đã cố tình sử dụng từ “assurances” thay vì “guarantees”, mặc
dù phía Ukraina yêu cầu sử dụng từ guarantees, bởi từ “guarantees” mang nghĩa
ràng buộc pháp lý.
BBGN này cũng không tạo ra bất kỳ đạo luật nào nào mới, mà chỉ nhấn mạnh việc
tham chiếu đến các điều luật đã có trước đó. Biên bản này cũng không sử dụng từ
“agree” hoặc “agreement” mà sử dụng từ “reaffirmations”. Điều này cho thấy Nga
và Mỹ không muốn bị ràng buộc về pháp lý theo luật pháp quốc tế. Giáo sư
Lawless cũng chỉ ra rằng BBGN này rất đáng ngờ về tính hợp pháp bởi không được
soạn thảo dưới dạng một thoả thuận giữa các quốc quốc gia ký kết.
Cần lưu ý rằng năm 2013, Belarus cũng đã tham chiếu Điều 3 của BBGN 1994 để lên
án các lệnh trừng phạt của Mỹ. Trong thư phản hồi Belarus, Chính phủ Mỹ cũng đã
phúc đáp rằng BBGN 1994 “không có ràng buộc pháp lý”, mặc dù họ cũng coi trọng
biên bản này [3]. Ngoài ra, nếu BBGN 1994 có giá trị pháp lý thì không cần
Tuyên bố Chung Nga Mỹ 2009. Tuyên bố chung này thực tế là việc nhắc lại lời cam
kết năm 1994.
C. LIỆU UKRAINA CÓ THỂ TỪ CHỐI KÝ BBGN BUDAPEST 1994?
Ukraina, Belarus, Kazakhstan phải ký BBGN 1994 dưới áp lực của Mỹ, Anh, Nga.
Trên thực tế các quốc gia này không muốn ký cũng không được. Đầu năm 1994, Bill
Clinton đã tài trợ cho Ukraina 400 triệu $ để đổi lấy cam kết sẽ ký BBGN này.
Sau đó, nếu Ukraina không chịu ký thì sẽ phải chịu những sự cấm vận, trong bối
cảnh nước này rất nghèo sau khi trở thành một quốc gia độc lập. Các tài liệu lịch
sử cho thấy chính Ukraina đã có nhiều cam kết, thoả thuận về từ bỏ vũ khí
hạt nhân trước đó cho nên mới được Nga, Mỹ tạo điều kiện để Ukraina trở thành
một quốc gia độc lập.
Hiện nay, rất nhiều quốc gia muốn phát triển vũ khí hạt nhân nhưng các ông lớn
như Mỹ, Nga, Trung Quốc không chấp nhận thì cũng đành chịu. Chỉ có Triều Tiên,
dưới cái ô bảo trợ của Trung Quốc, vẫn cương quyết phát triển vũ khí hạt nhân
dù bị Mỹ cấm vận nặng nề.
Nói vắn tắt, BBGN Budapest 1994 chỉ là một lời hứa chính trị nhưng không có
tính ràng buộc pháp lý. Các bên tham gia ký kết không có bất kỳ nghĩa vụ pháp
lý nào đối với biên bản đó. Hơn nữa, Ukraina làm tổn hại đến lợi ích của Nga, Mỹ
theo quan điểm của các lãnh đạo đương thời của hai nước này cho nên họ khước từ
thực hiện lời hữa. Thời điểm 1994, Ukraina, Belarus, Kazakhstan bắt buộc phải từ
bỏ vũ khí hạt nhân bởi đó là ý nguyện của các ông lớn Mỹ, Anh, Nga. Trước đó,
trong nỗ lực giành độc lập, Ukraina đã có nhiều thoả thuận cam kết từ bỏ vũ khí
hạt nhân để được Nga và Mỹ tạo điều kiện giành độc lập. Vậy là việc từ bỏ vũ
khí hạt nhân và giảnh độc lập là có đi có lại.
[1]https://www.armscontrol.org/factsheets/ukraine-nuclear-weapons-and-security-assurances-glance
[2]https://lieber.westpoint.edu/budapest-memorandums-history-role-conflict/
[3]https://web.archive.org/web/20140419030507/http://minsk.usembassy.gov/budapest_memorandum.html
No comments:
Post a Comment